«Σχεδόν με βεβαιότητα λέω ότι το πρώτο και πιο βασικό πράγμα για να υπάρξει αυτό που λέμε ‘‘κοινωνική δικαιοσύνη’’ είναι αρκετή τροφή για όλη την ανθρωπότητα», έλεγε ο άνθρωπος που μετατράπηκε σε στρατιώτη κατά της πείνας εγκαινιάζοντας τόσο νέες ποικιλίες καλλιέργειας όσο και καινοτόμες τεχνικές αγροτικής παραγωγής στις φτωχότερες γειτονιές του πλανήτη.
Ο Μπόρλαουγκ άλλαξε σχεδόν μόνος τη μοίρα της ανθρωπότητας με την καθοριστική συμβολή του στη δημιουργία καλλιεργειών υψηλής απόδοσης και μεγάλης ανθεκτικότητας, φέρνοντας έτσι το φαΐ εκεί που το χρειαζόταν περισσότερο η ανθρωπότητα: στις αναπτυσσόμενες χώρες του Τρίτου Κόσμου.
Ο θεμελιωτή της λεγόμενης «Πράσινης Επανάστασης» μείωσε την παγκόσμια πείνα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και με τη δράση του υπολογίζεται πως έσωσε έως και ένα δισεκατομμύριο ζωές. Και το έκανε με ένα μόνο έργο, μέσα σε επικρίσεις και αντικρουόμενα συμφέροντα, καταφέρνοντας τελικά να υπερδιπλασιαστεί η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων μεταξύ 1960-1990!
Ο άγνωστος ήρωας του νέου κόσμου που ξεπήδησε μέσα από τις στάχτες του Β’ Παγκοσμίου έκανε περισσότερα για την ανθρωπότητα από οκάδες άλλους φανερούς και τιμημένους: «Ο Νόρμαν Μπόρλαουγκ έσωσε περισσότερες ζωές από κάθε άλλο άνθρωπο στην ανθρώπινη ιστορία», δήλωσε η Τζοσέτ Σίραν, επικεφαλής του Παγκόσμιου Προγράμματος Σίτισης του ΟΗΕ, όταν πληροφορήθηκε την είδηση του θανάτου του αγρονόμου και βιοχημικού το 2009.
Ο αμερικανός καθηγητής γεωπονίας άρχισε να πειραματίζεται αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με αγροτικές διασταυρώσεις για τη δημιουργία σιταριού υψηλής απόδοσης και ανθεκτικότητας στις ασθένειες. Αργότερα έκανε το ίδιο για το ρύζι και το καλαμπόκι και άλλαξε τη μοίρα των λαών της Ασίας, της Μέσης Ανατολής, της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής.
Οι αποδοτικότερες και ανθεκτικότερες ποικιλίες του Μπόρλαουγκ σήμαιναν απλά απλά περισσότερο φαΐ για τους ανθρώπους που το είχαν πραγματικά ανάγκη, τα έθνη των φτωχών γωνιών της Γης δηλαδή, γι’ αυτό και τιμήθηκε το 1970 με το Νόμπελ Ειρήνης για την κολοσσιαία συνεισφορά του στην καταπολέμηση της πείνας.
Ο ασίγαστος γεωπόνος παρέμεινε ενεργός μέχρι και τα τέλη σχεδόν της δεκαετίας του ’90, καθώς ο αγώνας του ήταν μια μάχη υπέρ της ευημερίας της ανθρωπότητας. Η πραγματικά τεράστια, αδιάκοπη και ανυστερόβουλη ανθρωπιστική προσφορά του τον καθιστούσε άλλοτε πρωτεργάτη αυτού του κόσμου, αν και στην Ιστορία θα περνούσε ως αφανής ήρωας, σαν μια μικρή υποσημείωση.
Όλα ξεκίνησαν γι’ αυτόν και την οικουμένη από τις αρχές της δεκαετίας του ’60, όταν ο καθηγητής Μπόρλαουγκ σκέφτηκε ότι αν κατάφερνε να καλλιεργήσει ποικιλίες σιτηρών με κοντύτερο στάχυ, αυτό θα έδινε στα φυτά περισσότερη δύναμη, κάτι που θα απέδιδε μεγαλύτερους και ποιοτικότερους καρπούς. Δεν του πήρε πολύ να πειστεί ότι η ιδέα του ήταν σωστή και εφικτή και δεν δυσκολεύτηκε να αναπτύξει όλη την απαιτούμενη τεχνολογία ώστε να εφαρμόσει το όραμά του.
Και είχε δίκιο! Στην Ινδία και το Πακιστάν, για παράδειγμα, δύο μόνο από τις χώρες που επωφελήθηκαν τα μέγιστα από το «κοντό στάρι» και όλες τις νέες ποικιλίες καλλιεργειών του Μπόρλαουγκ («νάνους» τις λέγανε), η σοδειά των σιτηρών τετραπλασιάστηκε σχεδόν στο διάστημα των 30 αυτών χρόνων της δράσης του.
Υπέρμαχος των φυσικών διαδικασιών παραγωγής και ανάπτυξης νέων αγροτικών προϊόντων, ο Μπόρλαουγκ πέρασε στην Ιστορία ως ο «άνθρωπος που τάισε τον κόσμο», κι αυτό γιατί δεν περιορίστηκε απλώς στο θεάρεστο ερευνητικό του έργο που αποκρυσταλλώθηκε σε αυτό που έμεινε γνωστό ως «θαυματουργός τρόπος καλλιέργειας ενός φυτού». Αυτό που τον μετέτρεψε σε ήρωα του πολέμου κατά της πείνας είναι το γεγονός ότι χρησιμοποίησε τις γνώσεις αλλά και το κύρος του για να πιέσει κυβερνήσεις να υιοθετήσουν μέτρα που θα βοηθούσαν την αγροτική ανάπτυξη, θα έδιναν κίνητρα στους γεωργούς και θα βελτίωναν τις υποδομές, προκειμένου να καταστεί ευκολότερη η Πράσινη Επανάστασή του.
Ο Μπόρλαουγκ ήταν ένα από αυτά τα σπάνια παραδείγματα ταγμένων ανθρώπων που δεν καταλάβαιναν από εμπόδια. Μοίραζε τον χρόνο του ανάμεσα στο χωράφι, το εργαστήριο και τη βιβλιοθήκη, ζούσε έναν αρκούντως λιτό βίο και ακόνιζε διαρκώς το μυαλό του για νέες λύσεις την ώρα που σκάλιζε με τα χέρια του το χώμα.
Ο πατέρας της γεωργικής έρευνας που έδωσε ζωή με το «κοντό στάρι» του στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη έφυγε από τον κόσμο το 2009, όχι βέβαια προτού τον αλλάξει ολότελα…
Πρώτα χρόνια
Ο Νόρμαν Έρνεστ Μπόρλαουγκ γεννιέται στις 25 Μαρτίου 1914 σε κωμόπολη της Αϊόβα που χαρακτηριζόταν «μικρή Νορβηγία». Ήταν απόγονος νορβηγών μεταναστών, οι οποίοι κατέφτασαν πριν από μερικές γενιές (1854) στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και είχαν αγοράσει μερικές σπιθαμές γης για να καλλιεργήσουν αγροτικά προϊόντα.
Ως το μεγαλύτερο από τα τέσσερα παιδιά της φαμίλιας και ο μόνος γιος, ο Νόρμαν πέρασε όλη την παιδική του ηλικία (από τα 7-19 του χρόνια) στην οικογενειακή φάρμα, μοχθώντας για τον καθημερινό άρτο. Όταν δεν καλλιεργούσε τη Γη, ψάρευε και κυνηγούσε, τα πήγαινε πολύ καλά στο σχολείο, όντας ιδιαιτέρως ικανός στα αθλήματα και κυρίως στην πυγμαχία και την πάλη.
Ο παππούς του τον προέτρεπε όμως να σπουδάσει για να ξεφύγει από τη φτώχεια της οικογένειας. Κι έτσι με τους καλούς βαθμούς του αποσπά υποτροφία για το Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, όπου θα γραφεί στο Τμήμα Γεωπονίας και Δασοκομίας. Τώρα ήταν μέλος της πανεπιστημιακής ομάδας πάλης και οι επιδόσεις του ήταν πολύ καλές, οργώνοντας από καιρό σε καιρό την πολιτεία για να δίνει αγώνες επίδειξης.
Για να σπουδάσει βέβαια έπρεπε να δουλέψει, κι έτσι έχασε αρκετά εξάμηνα για να βρεθεί σε χωράφια και γιαπιά για τα προς το ζην. Εκεί θα έρθει σε επαφή με την πραγματική πείνα, όπως είπε αργότερα, αντικρίζοντας ανθρώπους που δεν είχαν κυριολεκτικά μπουκιά να βάλουν στο στόμα τους: «Έβλεπα πώς το φαΐ τούς άλλαζε … Όλα αυτά άφησαν ουλές πάνω μου».
Από το 1935-1938 εργαζόταν σε μια κρατική υπηρεσία δασοκομίας στη Μασαχουσέτη και το Αϊντάχο, μοχθώντας να επιβιώσει. Το 1937 πήρε πάντως το πτυχίο του, έχοντας μέχρι τότε κολλήσει το μικρόβιο του πώς θα έκανε αποδοτικότερες τις σπορές, καθώς έβλεπε τόσο στα πανεπιστημιακά έδρανα όσο και στην πράξη τους τρόπους που κατέστρεφαν τις καλλιέργειες παράσιτα και ζιζάνια.
Κι έτσι επιστρέφει στο πανεπιστήμιο για να εξειδικευτεί στη «φυτική παθολογία», παίρνοντας μεταπτυχιακό δίπλωμα το 1940 και διδακτορικό τίτλο το 1942. Αυτή την περίοδο θα ερωτευτεί μια συμφοιτήτριά του, με την οποία θα αποκτούσαν αργότερα τρία παιδιά. Νόρμαν και Μάργκαρετ θα μετρήσουν 69 χρόνια γάμου και όταν θα φύγει εκείνη από τον κόσμο το 2007, θα είχαν πια πέντε εγγόνια και έξι δισέγγονα…
Η γεωπονική έρευνα που θα κατέληγε στην Πράσινη Επανάσταση
Με το διδακτορικό ανά χείρας, ο Μπόρλαουγκ αναλαμβάνει καθήκοντα αναπληρωτή καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα το 1942, θέση που θα εγκατέλειπε μόλις την επόμενη χρονιά για να δουλέψει ως βιοχημικός σε μια χημική/φαρμακευτική εταιρία. Κι ενώ το συμβόλαιό του τον έθετε επικεφαλής του τμήματος γεωπονικής έρευνας, ο ερευνητής είδε τον αμερικανικό στρατό να επιτάσσει το εργαστήριο στην πολεμική προσπάθεια των ΗΠΑ!
Ο Νόρμαν συνέλαβε στη στρατιωτική έρευνα αποδίδοντας μια σειρά προϊόντων που πήραν μέρος στον Β’ Παγκόσμιο, από καινοτόμες κόλλες και απολυμαντικά μέχρι μονωτικά υλικά για ηλεκτρονικά κυκλώματα και νέες τεχνικές καμουφλάζ.
Όσο γίνονταν αυτά, ο μεξικανός πρόεδρος Μανουέλ Άβιλα Καμάτσο, θέλοντας να αυξήσει τις παραγωγικές δυνατότητες της χώρας του, έριξε το βάρος στην αγροτική παραγωγή. Η αμερικανική κυβέρνηση έπεισε το Ίδρυμα Ροκφέλερ να συνδράμει την προσπάθεια των νότιων γειτόνων της και στη μεγάλη επιστημονική αποστολή των Αμερικανών στο Μεξικό μέλος ήταν αναγκαστικά και ο καθηγητής Μπόρλαουγκ, ειδικός στην παθολογία των φυτών.
Ο Νόρμαν δεν πήγε αμέσως στο Μεξικό, θέλοντας να τελειώσει πρώτα τις υποχρεώσεις του για τον στρατό των ΗΠΑ. Πήγε τον Ιούλιο του 1944, αφήνοντας πίσω μωρό το πρώτο του παιδί και τη γυναίκα του έγκυο στο δεύτερο. Ο σκοπός της ερευνητικής αποστολής ήταν να «εξάγει την αγροτική επανάσταση των ΗΠΑ στο Μεξικό», μέσω νέων, αποδοτικότερων και ανθεκτικότερων ποικιλιών σιτηρών (σιτάρι, ρύζι και καλαμπόκι κυρίως).
Το σχέδιο ήταν ένα ολοκληρωμένο πείραμα σε πολλούς τομείς, από τη γενετική και τη διασταύρωση φυτών μέχρι την εντομολογία, την αγρονομία, την «επιστήμη του χώματος», αλλά και τη γεωργική τεχνολογία. Το Μεξικό εισήγε τεράστιες ποσότητες σιτηρών και η ομάδα έψαχνε να του δώσει αγροτική αυτάρκεια, στα σιτηρά κατά πρώτο λόγο.
Το αποτέλεσμα; Στα 16 χρόνια που θα περνούσε ο Μπόρλαουγκ στο Μεξικό, θα απέδιδε μια μακρά σειρά από σιτάρια «νάνους» με αξιοσημείωτες ιδιότητες: ήταν αποδοτικότατα, ανθεκτικότατα και φύτρωναν παντού! Κι εκεί που τα πρώτα χρόνια του στο Μεξικό ήταν δύσκολα, αντιμετωπίζοντας την εχθρότητα των ντόπιων αγροτών και ερχόμενος σε επαφή με λάθη που στοίχιζαν σοδειές ολόκληρες, στο τέλος ξεπήδησε ήρωας των γεωργών, έχοντας μέχρι τότε διασταυρώσει στάρι σε πάνω από 6.000 πειράματα.
Πέρα από τα θαυματουργά του σιτηρά, ο Μπόρλαουγκ έκανε πολλά ακόμα για την αγροτική παραγωγή. Πρώτα απ’ όλα, επιτάχυνε τον χρόνο παραγωγής του σταριού, χαρίζοντας στο Μεξικό δύο περιόδους καλλιέργειας σιτηρών. Ταυτοχρόνως, μπόλιασε τις ποικιλίες (πάντα με φυσικό τρόπο) παράγοντας υβρίδια που παρουσίαζαν εξαιρετική ανθεκτικότητα στις ασθένειες. Και τέλος έκανε το «κοντό στάρι» του τόσο αποδοτικό που η παραγωγή της χώρας διπλασιάστηκε στα 16 αυτά χρόνια!
Η απίστευτη επιτυχία της ομάδας των επιστημόνων με το σιτάρι αρχικά και το ρύζι κατόπιν έκανε τους ειδικούς να μιλήσουν για πραγματική Πράσινη Επανάσταση, διατυπώνοντας την ελπίδα ότι με τις αποδοτικές καλλιέργειες το πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας θα περιοριζόταν, βραχυπρόθεσμα τουλάχιστον.
Υιοθετώντας τις νέες μεθόδους καλλιέργειας του Μπόρλαουγκ και τους «νάνους» του, ο πλανήτης γνώρισε μια πρωτόγνωρη αγροτική ανάπτυξη, θρέφοντας εκατομμύρια περισσότερα στόματα από ό,τι πριν. Ο Νόρμαν ήταν τώρα περιζήτητος παγκοσμίως και οι κυβερνήσεις του κόσμου έσπευδαν να τον προσλάβουν ως αγροτικό σύμβουλό τους. Ινδία, Πακιστάν, Τυνησία, Μαρόκο, Αφγανιστάν και πολλές ακόμα χώρες με υπερπληθυσμό και φτωχή γεωργική παραγωγή αναζήτησαν τις θαυματουργές υπηρεσίες του και είδαν τη μοίρα τους να αλλάζει.
Η μεγαλύτερη επανάσταση που έφερε τη σφραγίδα του άρχισε στην Ινδία το 1961-1962, όταν φυτεύτηκαν οι πειραματικοί του σπόροι σε ένα χωράφι έξω από το Νέο Δελχί. Το 1963 ο Μπόρλαουγκ κατέφτασε στη χώρα για να συνεχίσει την έρευνά του και να επιβλέψει την καλλιέργεια.
Χωράφια με τις αποδοτικές καλλιέργειές του εμφανίζονταν τώρα παντού στην Ινδία, η οποία πάλευε με τον πόλεμο και τον -μικρής ευτυχώς έκτασης- λιμό. Οι αρχικοί ενδοιασμοί των κυβερνήσεων Ινδίας και Πακιστάν για το ξενόφερτο στάρι κάμφθηκαν τελικά το 1965, αν και πάλι ο Μπόρλαουγκ είχε να παλέψει με τους γηγενείς αγρότες και την εχθρότητά τους απέναντι στις νέες ποικιλίες.
Έπειτα από πραγματικά αμέτρητες περιπέτειες, ο γεωπόνος είδε τις σπόρους του να αποδίδουν μεγαλύτερες ποσότητες αγαθών από κάθε άλλο χωράφι που θερίστηκε ποτέ στη Νότια Ασία! Η Ινδία εισήγαγε το 1966 κάπου 18.000 τόνους σπόρους «κοντού σταριού» και το Πακιστάν άλλους 42.000 την επόμενη χρονιά. Όπως και η Τουρκία αγόρασε το 1967 περισσότερους από 21.000 τόνους. Μέχρι το 1968 οι γεωπονικές αρχές των εν λόγω χωρών αναφέρονταν στο έργο του Μπόρλαουγκ ως «γεωργικό θαύμα»!
Οι τεράστιες ποσότητες σιτηρών κάλεσαν βέβαια σε δραστικές κοινωνικές αλλαγές, καθώς τώρα χρειάζονταν απείρως περισσότερα εργατικά χέρια για τη συγκομιδή και την επεξεργασία, καθώς και νέοι αποθηκευτικοί χώροι. Ακόμα και σχολεία έκλεισαν προσωρινά στο Πακιστάν και την Ινδία για να λειτουργήσουν ως σιλό!
Η παραγωγή σιτηρών στο Πακιστάν τετραπλασιάστηκε και μέχρι το 1970 η χώρα ήταν αυτάρκης σε σιτηρά. Όσο για την Ινδία, ήταν αυτάρκης σε όλα τα δημητριακά μέχρι το 1974. Το 2000, η παραγωγή σιταριού στην Ινδία ανήλθε στο επίπεδο-ρεκόρ των 76,4 εκατ. τόνων, την ίδια ώρα που και στις δύο χώρες η παραγωγή σιτηρών ξεπερνούσε πλέον κατά πολύ τον ρυθμό της πληθυσμιακής αύξησης. Κανένα άλλο δάσος ή παρθένα γη δεν μετατράπηκαν σε καλλιεργήσιμη έκταση, αφού τα ήδη υπάρχοντα χωράφια έφταναν πια και περίσσευαν.
Άλλες έξι λατινοαμερικάνικες χώρες, έξι χώρες στην Εγγύς και Μέση Ανατολή και εφτά ακόμα αφρικανικά έθνη υιοθέτησαν την Πράσινη Επανάσταση του Μπόρλαουγκ και είδαν τους πληθυσμούς τους να χορταίνουν.
Τώρα ο αγρονόμος είχε στραφεί στο ρύζι, το οποίο έκανε επίσης αποδοτικότερο και ανθεκτικότερο και μοίρασε κατόπιν στο μεγαλύτερο μέρος της Ασίας. Από τα 200 στρέμματα όπου καλλιεργούνταν η πειραματική του ποικιλία το 1965 σε διάφορα ασιατικά έθνη, το νούμερο έφτασε στα 40 εκατ. στρέμματα μέσα σε μόλις πέντε χρόνια!
Τελευταία χρόνια
Κι έτσι την ίδια χρονιά, το 1970, τιμήθηκε με το Νόμπελ Ειρήνης για το ανθρωπιστικό του έργο, την αποφασιστική μάχη με την πείνα δηλαδή σε Ασία, Αφρική και Λατινική Αμερική. Το Νόμπελ θα ήταν ένα μόνο από τα περίβλεπτα βραβεία με τα οποία τιμήθηκε ο άνθρωπος που άλλαξε τον κόσμο. Ως αναπληρωτής διευθυντής του Ιδρύματος Ροκφέλερ πλέον, όργωνε τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις και καλώντας τις κυβερνήσεις των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών να υιοθετήσουν τις αποδοτικότερες σπορές του, μιμούμενες το παράδειγμα όσων το έκαναν και τα κατάφεραν.
Επισήμως παραιτήθηκε από τα ερευνητικά του καθήκοντα το 1979, παρέμεινε ωστόσο βασικός σύμβουλος του διεθνούς ιδρύματος του Μεξικού που είχε ήδη αποδείξει την αξία του. Ταυτόχρονα με το εκπαιδευτικό του έργο στο Πανεπιστήμιο του Τέξας (και μια σειρά ακόμα από αμερικανικά πανεπιστήμια) και τις φιλανθρωπικές του δράσεις, προλάβαινε πάντα να ξαναμπεί στο εργαστήριο για να πειραματιστεί με το κριθάρι, το καλαμπόκι και πολλά ακόμα γεωργικά αγαθά.
Το 1984, για παράδειγμα, το πέρασε συνεχώς στον δρόμο, ταξιδεύοντας σε όλη τη Λατινική Αμερική, την Ασία και το μεγαλύτερο μέρος της Αφρικής χρησιμοποιώντας το κύρος του για να αλλάξει ακόμα περισσότερο τα γεωργικά πρότυπα των χωρών του αναπτυσσόμενου κόσμου, ώστε να μπορούν να ανταγωνιστούν τη Δύση. Τώρα είχε στις βαλίτσες του έναν νέο σπόρο αραβόσιτου τον οποίο ήθελε να φυτέψει στα αφρικανικά έθνη που συνέχιζαν να βασίζονται στο καλαμπόκι ως βασικό διατροφικό αγαθό. Ιδιαίτερα δε στην Αιθιοπία, που μαστιζόταν ξανά από λιμό.
Οι καλλιέργειες αραβόσιτου στην Αφρική τριπλασίασαν τις παραγωγές τους και Αιθιοπία, Μπουρκίνα Φάσο, Γκάνα, Γουινέα, Μάλι, Μαλάουι, Μοζαμβίκη, Ουγκάντα, Νιγηρία και Τανζανία έσπευδαν τώρα να υιοθετήσουν τις αρχές της Πράσινης Επανάστασης. Το 1995-1996, οι χώρες αυτές σημείωσαν ρεκόρ στην παραγωγή καλαμποκιού!
Το έργο του δεν έμεινε φυσικά χωρίς επικρίσεις, κυρίως από περιβαλλοντικούς κύκλους για τα συνθετικά λιπάσματα που χρησιμοποιούσε, εκείνος απαντούσε πάντως υποδεικνύοντας τα γεμάτα στομάχια των λαών που πέθαιναν πρωτύτερα από την πείνα. Στους επικριτές του έλεγε χαρακτηριστικά: «Δεν έχουν νιώσει ποτέ τη φυσική αίσθηση της πείνας. Κάνουν την κριτική τους από τα άνετα γραφεία τους στην Ουάσιγκτον και τις Βρυξέλλες. Αν ζούσαν έστω και έναν μήνα μέσα στη μιζέρια του αναπτυσσόμενου κόσμου, όπως έχω κάνει εγώ για 50 χρόνια, θα έκλαιγαν για τρακτέρ και λιπάσματα και αρδευτικά έργα».
Ο Νόρμαν Μπόρλαουγκ πέρασε τα στερνά του συνεχίζοντας με αμείωτη ένταση το έργο του. Κρατούσε σημειώσεις για καθετί που έβλεπε, έμπαινε στα χωράφια για να πιάσει το χώμα με τα χέρια του και τα βράδια ξεκουραζόταν με λίγο ουίσκι και κλασική μουσική. Έφυγε από τον κόσμο χτυπημένος από καρκίνο στις 12 Σεπτεμβρίου 2009 στο σπίτι του στο Ντάλας, ένα σπίτι που σπανίως τον έβλεπε φυσικά. Όπως είπαν τα παιδιά του και προσυπέγραψαν όλοι, είχε κάνει τη μεγάλη διαφορά στον κόσμο, «σώζοντας ίσως και ένα δισεκατομμύριο ζωές», όπως είχε εκτιμήσει η επιτροπή των Νόμπελ…
Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr
Πηγή: Daily-News.GR